Рикошетот на силата

Менсур Халити (Roma Foundation for Europe)

На неодамнешен подкаст, Стојанче Ангелов, директор на Дирекцијата за заштита и спасување, изјави дека Ромите во населбата Вардариште палат кабли за да извадат метал, го загадуваат Скопје и дека треба да бидат отстранети „со сила“. Тој призна дека невладините организации ќе ги бранат, но инсистираше на „агресивни мерки“ без да понуди алтернативи. Ова не е управување. Тоа е или незнаење, или свесно играње во рацете на ксенофобичен популизам. Во двата случаи, силата што тој ја повикува ја промашува целта и се враќа како рикошет врз самата држава.

Незнаење или намера?

Ако изјавата произлегува од незнаење, тогаш рикошетот е фактички. Податоците не оставаат простор за сомнеж. Воздухот во Скопје не е отруен од ромските населби, туку од системски пропусти. Светска банка проценува дека речиси 2.800 прерани смртни случаи годишно во Северна Македонија се должат на загадувањето на воздухот. Причините се јасни: греење на домаќинства со цврсти горива, застарени возила, индустриски емисии и лошо управување со депонии. Секоја зима, семејствата во главниот град палат јаглен, дрва и отпад затоа што не можат да си дозволат почиста енергија. Европската агенција за животна средина постојано го рангира Скопје меѓу најзагадените главни градови во Европа.

Депониите се уште една криза. Пожарите на Дрисла и Вардариште ослободуваат облаци токсичен чад кои го гушат градот со денови. Овие пожари се директна последица на небрежност на операторите и слабата државна контрола. Тоа се вистинските огништa на скопската животна средина. Во споредба со нив, палењето кабли во една импровизирана населба е маргинално – видливо, но статистички занемарливо. Да се посочат Ромите како главни загадувачи значи да се нишани кон сенки додека огнот гори пред очи.

Ако изјавата е намерна, тогаш рикошетот е политички. Ова не е грижа за животната средина, туку популистички театар: удирање надолу наместо пробивање напред. Ромите се претвораат во симбол на неред бидејќи се видливи, затоа што нивните практики на преживување лесно се криминализираат, и затоа што политичката цена на жигосување е ниска. Во пресрет на локални избори, ваквата реторика е евтина замена за одговорност. Аплаузот што го добива е чад, а не суштина. А додека зборовите висат во воздухот, градот продолжува да се гуши.

Празните ветувања на ромските стратегии

Подлабокиот скандал не е во она што е кажано, туку во она што е премолчено. Две децении државата пишува стратегии за Ромите – од Декадата на ромската инклузија, преку стратегијата 2014–2020, до сегашната Ромска стратегија 2022–2030. Сите ветуваат подобро домување, вода, здравство, образование и вработување. А сепак, во Вардариште овие ветувања не се гледаат.

Независните извештаи постојано го опишуваат истиот образец: средства се издвојуваат без транспарентност, проекти се најавуваат но не се реализираат, резултати е невозможно да се измерат. Граѓанскиот сектор одамна прашува: каде исчезнуваат парите? Меморандумот на Советот на Европа од 2025 предупреди дека Ромите во Северна Македонија сè уште немаат пристап до чиста вода, санитарии и достоинствено домување. Тоа е вистинскиот скандал. Стратегии што во Брисел се претставуваат како напредок, дома се претвораат во доказ за пропаѓање. Тука рикошетот на силата не е само реторички, туку материјален: колку повеќе политичарите посочуваат кон Ромите, толку повеќе вниманието се враќа кон неизвршените ветувања и исчезнатите буџети.

Тука е и законот. Присилното иселување без правна постапка, консултации и соодветни алтернативи е неуставно и спротивно на меѓународните договори. Северна Македонија веќе беше осудена меѓународно за уривање на ромски домови без заштитни мерки. Случајот со Кале во 2016 пред Комитетот на ООН за елиминација на дискриминацијата врз жените (CEDAW) утврди јасни прекршувања и наложи обештетување. Да се заканува повторно со „сила“ значи ризик од повторен удар – овојпат не против Ромите, туку против самата држава.

Вистинската сила, правилно насочена

Реториката на сила звучи одлучно, но нејзината вистинска тежина зависи од тоа каде се применува. Булдожери во Вардариште нема да го исчистат воздухот на Скопје. Закани нема да ја обноват довербата на граѓаните. Ако силата треба да значи нешто, таа мора да биде насочена кон одговорност.

Тоа значи ревизии што ќе покажат каде завршил секој денар од стратегиите за Ромите, со јасни докази за изградени станови, инфраструктура и услуги. Тоа значи примена на еколошките стандарди врз индустриите и возните паркови. Тоа значи оператори на депонии што мора да почитуваат превентивни мерки против пожари и обврски за гас-каптур, со казни кога ќе потфрлат. Тука треба да се насочи силата на управувањето – не кон оние што палат кабли за да преживеат, туку кон оние чие занемарување го труе градот.

Вистинскиот тест за лидерство

Изборот пред Северна Македонија е јасен. Лидерство значи да се соочиш со вистинските извори на загадувањето во Скопје: индустрии без контрола, домаќинства без алтернативи и депонии без усогласеност. Тоа значи да се испорачаат ромските стратегии со транспарентност и докази, а не со хартија и празни ветувања. Тоа значи еднаква примена на законот и заштита на уставните права на сите граѓани.

Жигосувањето може да донесе моментален аплауз, но ја разјадува државата што тврди дека ја брани. Тоа е рикошетот на силата: секоја закана насочена кон Ромите се враќа како доказ за неуспешно управување, неисполнети ветувања и политичка култура што тоне во ксенофобичен популизам.

И токму тука е вистинскиот предизвик – и за државата, и за оние што зборуваат во нејзино име. Ако овие зборови беа кажани од незнаење, тогаш патот кон лидерство е отворен: признај ја грешката, научи од фактите и насочи ја силата таму каде што навистина е потребна – кон одговорност, транспарентност и спроведување на законот. Ако беа кажани за евтин политички поен, тогаш тие се доказ за намера. Тестот е твој. Ако навистина се грижиш за животната средина, за ромските граѓани и за кредибилитетот на државата, тогаш докажи го тоа. Справи се со вистинските виновници. Провери ги исчезнатите фондови. Спроведи го законот.

Сè друго не е лидерство. Тоа е рикошет врз самата држава.