Ромите не гласаа за банкомат-политика: Како министерот Бериша ја поткопува стабилноста на Србија

Менсур Халити, Фондација Роми за Европа

Во време на социјална криза, реториката на еден министер го поткопува уставниот поредок, отуѓува повеќе од 300.000 граѓани и ја доведува во прашање самата кохерентност на владата на која тој ѝ припаѓа.

На 22 јули 2025 година, за време на официјалната посета на Чачак, министерот за човекови и малцински права и социјален дијалог на Република Србија, Демо Бериша, даде јавна изјава со која целосно ја потресе довербата во институционалната кохерентност на државата. Тој рече: „Ромите, како и нашите соседи, мора да разберат дека ниту државата ниту општините не се банкомати. Мораме да ги водиме да завршат училиште, да се вклучат во работата и да станат корисни членови на општеството“.

Кога министерот ја користи метафората за банкомат, тој не зборува за јавна одговорност, туку проектира слика во која правата на Ромите се претставени како подигнување пари без обезбедување. Но, Ромите не дојдоа да подигнуваат, тие со децении ги вметнуваат своите картички во систем кој често го отфрла нивниот код.

Оваа изјава не е приватно мислење. Не е дадена како коментар, туку како порака од министер на Република Србија, дадена во службено својство, на настан организиран од државен орган. Не е упатена до поединец, туку до целата нација. Нејзината порака не беше дијалог, туку пресуда. А нејзините последици не се реторички, туку уставни.

Во време кога Србија се соочува со најдлабоката социјална криза од нејзината демократска транзиција, таквата изјава е многу опасна. Таа е дестабилизирачка. Таа е политички штетна. И е во спротивност со секој столб на официјалната политика на Република Србија.

Претседателот Александар Вучиќ постојано јавно нагласуваше дека Ромите се демографска сила на Србија, дека тие ја претставуваат нејзината најмлада популација и дека напредокот за Ромите е напредок за националниот интерес на Србија. Поранешната премиерка Ана Брнабиќ го предводеше Координативното тело на Владата за подобрување на положбата на Ромите, отворено тврдејќи дека „положбата на Ромите е од исклучително значење за Србија“. Под нејзин мандат, беа започнати програми како што е Академијата Барвалипе за обука на Роми во јавната администрација, во согласност со Националната стратегија за Ромите 2016–2025 година.

Изјавата на министерот Бериша не е пропуст. Таа директно е во спротивност со политиката на претседателот на Републиката, поранешниот премиер и националните стратешки документи. Додека највисоките државни органи се обидуваат да ги третираат Ромите како рамноправни граѓани и учесници во градењето на државата, министерот ги прикажува како пасивни корисници, како проблем што треба да се „насочи“, како општествен трошок.

Додека институциите се обидуваат да изградат систем што функционира за сите граѓани, министерот се обиде да ги исклучи Ромите од граѓанските трансакции со пораката за банкоматот, како тие да се обид за неовластен пристап, а не носителите на уставниот ПИН.

Особено е загрижувачки што станува збор за министер кој доаѓа од друго национално малцинство. Наместо неговата позиција да придонесува за меѓуетничката солидарност и да ја зајакне меѓусебната доверба, тој го користи својот авторитет за да донесува генерализирани проценки за друг народ. Ова не е дијалог. Ова е патернализам. А патернализмот е форма на структурен расизам. Тој не признава еднаквост, туку диктира однесување. Не гарантира права, туку ги условува.

Ромите не бараат дозвола да бидат дел од Србија. Тие веќе се. Тие се граѓани, гласачи, даночни обврзници, работници, родители, студенти. Тие се лојални на државата. И токму на таа држава тие постојано покажуваат политичка доверба, преку изборниот легитимитет што им го дадоа на претседателот Вучиќ и на Српската напредна партија. Она што го слушнаа од министерот Бериша не е политиката за која гласаа.

Покрај тоа, Република Србија официјално ги поддржа институциите како што се Европскиот ромски институт за уметност и култура и Иницијативата за развој на претприемништвото на Ромите, инвестираше во вработувањето на Ромите и потпиша меѓународни декларации за еднакво учество на Ромите во јавниот сектор. Како може еден министер, од истиот државен апарат, да користи таква реторика за да го направи целиот тој институционален напор бесмислен? Како може едната рака да нуди партнерство, а другата да пренесува недоверба?

И сето ова во време кога новиот премиер, Ѓуро Мацут, беше назначен токму за оваа цел. Да се смират социјалните тензии, да се врати дијалогот и да се врати довербата. Мандатот на Мацут се заснова на стабилизација, отвореност и меѓусебно почитување. Но, како може една влада да зборува со гласот на дијалогот преку својот премиер, а во исто време и со гласот на предрасудите преку својот министер? Како може да повика на учество на сите страни, а воедно да имплементира исклучување?

Кога министер во истата влада отворено се спротивставува на својот наратив на претседателот на Републиката, поранешниот премиер, сегашниот премиер, националните стратегии, институционалните партнерства и довербата на повеќе од 300.000 негови граѓани – тогаш тој повеќе не зборува во име на државата.

Ако министерот се осврнува на банкоматот, тогаш се поставува прашањето: кој навистина го злоупотребува системот овде? Бидејќи Ромите не се оние што го празнат државниот апарат – тие се оние за кои историскиот апарат честопати прескокнувал кога било време да се исплати правда, почит и еднаквост.

Затоа, прашањето што сега мора да се постави е јасно и неизбежно: Ако министерот Бериша не ги претставува политиките на претседателот, ниту на премиерот, ниту на владата, ниту на Уставот на Република Србија – чии политики ги претставува тој?

Одговорноста да се одговори на тоа повеќе не е лична. Таа е државна.