Демографската обнова започнува со препознавање на потенцијалот на Ромите

Ромските семејства се клучни за запирање на демографскиот пад. Северна Македонија има потреба од вистински инвестиции во инклузија – а не од принудни или симболични мерки.

Северна Македонија неодамна се повлече од предлогот за оданочување на невенчаните лица – мерка изнесена како одговор на намалената стапка на наталитет во земјата. „Нема ништо потажно од фактот дека нашата земја полека се празни“, изјави премиерот Христијан Мицкоски пред Парламентот. Предлогот беше повлечен по широкото јавно противење, особено од групите на граѓанското општество и правните експерти кои предупредија дека би бил неефикасен, дискриминаторски и веројатно неуставен.

Демографските предизвици на земјата се реални: ниските стапки на наталитет, високата емиграција и стареењето на населението ја намалуваат работната сила и ги оптоваруваат јавните финансии. Според Државниот завод за статистика, се предвидува населението да се намали од 2,07 милиони во 2021 година на 1,57 милиони до 2101 година. Се очекува населението во работоспособна возраст значително да се намали, додека уделот на лицата на возраст од 65 години и постари ќе се удвои до средината на векот. Националната стратегија за развој 2024–2044 ги признава овие предизвици, повикувајќи на раст кој е социјално избалансиран и демографски свесен, а посебно дава приоритет на вклучувањето на Ромите преку развој на вештини и пристап до пазарот на трудот.

Но, принудните или симболични одговори како данок на невенчани лица не нудат ниту структурни решенија ниту јавен легитимитет. Уште полошо, тие непропорционално им штетат на заедниците кои веќе се исклучени од формална заштита. На пример, многу ромски парови во Северна Македонија се во брак во пракса, но не и во закон, честопати поради бирократски бариери или недостаток на финансиски ресурси. Данок поврзан со формалниот брачен и работен статус би ги казнил овие семејства – иако многумина веќе одгледуваат деца.

Ромските домаќинства имаат тенденција да имаат повеќе деца од националниот просек и ја сочинуваат најмладата и најбрзорастечката демографија во земјата. Во регион кој се бори со стареење на населението и емиграција, ова не е демографски ризик. Тоа е стратешка предност.

Покрај тоа, таков данок би ја игнорирал реалноста на повеќегенерациските домаќинства – што е вообичаено кај ромските и семејствата со ниски приходи – и би го третирал статусот на самец како економски непридонес, дури и кога поединците ги издржуваат другите.

Низ цела Европа се направени слични погрешни чекори. Унгарија нуди даночни ослободувања за жени со четири или повеќе деца. Италијанската крајно десничарска Лига промовираше бонуси за „домородните Италијанци“, а германската АфД бараше бенефиции ограничени на „етничките Германци“. Во САД, некои конзервативни гласови предложија „казна за данок на брак“. Овие предлози честопати малку прават за да ја зголемат плодноста, а наместо тоа ја продлабочуваат нееднаквоста.

Искуството на Унгарија е индикативно. Евалуацијата на HÉTFA покажа дека иако семејните бенефиции можат да помогнат во намалувањето на детската сиромаштија, тие во голема мера им користат на лицата со повисоки приходи и не го зголемуваат долгорочниот плодност. Клучно е што овие политики не успеваат да ги достигнат семејствата што работат неформално или во традиционални синдикати – како што е случајот со многу Роми. Тие исто така го игнорираат пристапот до основни услуги како што се грижата за децата и домувањето.

Данокот што сега е напуштен во Северна Македонија треба да се гледа не само како погрешен предлог, туку и како предупредувачки знак. Во време на демографски притисок, симболичните и реактивните мерки честопати ја пополнуваат празнината што ја остава недостатокот на инклузивни стратегии. Но, демографската обнова нема да дојде од казна. Ќе дојде од инвестиции.

Три чекори се неопходни:

1. Инвестирајте во инклузивни економски можности.

Одржливиот раст на населението зависи од работните места, домувањето и образованието. Доколку младите луѓе можат да видат иднина, поголема е веројатноста да останат и да изградат семејства. Во Северна Македонија, 67% од Ромите на возраст од 18 до 24 години не се во образование, вработување или обука – криза и изгубена можност.

Обуката на возач на камион Ром чини само 1.030 евра и се исплаќа за помалку од две години, генерирајќи 660 евра годишни даночни приходи, како што покажува нашата неодамнешна анализа. Слични приноси се гледаат во грижата, угостителството и работата во кол-центри. Ромите претставуваат една третина од сите лица под 15 години и се растечки дел од населението на работоспособна возраст. Во Србија, се предвидува дека тие ќе сочинуваат 29% од сите нови учесници на пазарот на трудот до 2035 година. Сличен тренд е веројатен и за Северна Македонија.

2. Поддржете ги семејствата преку услуги, а не преку казни.

Пристапот до грижа за деца, родителско отсуство, рано образование и пристојно домување им овозможува на луѓето безбедно да ги одгледуваат децата. Сепак, децата Роми остануваат недоволно застапени во градинките, а многу ромски семејства немаат пристап до здравствена заштита за мајки и деца, особено во руралните средини. Овие празнини го обесхрабруваат формирањето семејство.

Сеопфатниот модел на семејна поддршка во Франција покажува дека достапните, флексибилни бенефиции и услуги можат да ја поддржат благосостојбата на семејството низ правни и културни линии.

Доколку младите Роми продолжат да бидат исклучени, Северна Македонија би можела да изгуби над 100 милиони евра продуктивност и 21,6 милиони евра даночни приходи секоја година.

3. Интегрирање на традиционалните заедници во правната заштита.

Системите за граѓанска регистрација треба да го одразуваат начинот на кој луѓето всушност живеат. Мобилните услуги за регистрација, поедноставените процедури и кампањите за подигање на правната свест би им помогнале на ромските семејства да ги формализираат своите заедници без стигма или принуда.

Северна Македонија беше во право што го повлече предлогот за данок. Но, сега владата мора да оди чекор понатаму – со прифаќање инклузивни, долгорочни политики вкоренети во економската правда, а не во демографската паника. Модерната популациска политика мора да изгледа како иднината што се надева да ја создаде. Тоа значи признавање на целосниот потенцијал на Ромите – не само како императив за човекови права, туку и како паметна инвестиција во националната обнова.

Автор: Лолита Хасани Грасман

Советник за институционална комуникација и соработка, Фондација „Ромите за Европа“