Кога стравот владее, законот паѓа: Словенечкиот проблем е проблем на Европа

Од Менсур Халити оснивач на Фондацијата Ромите за Демократија

Еден човек е убиен, а државата ја разоткри својата слабост. Смртта на Алеш Шутар во Ново Место требаше да остане во судовите; наместо тоа, таа мигрираше на улиците.

За неколку часа, ромскиот идентитет на осомничениот ги замени доказите како главна приказна. Телевизиските канали се натпреваруваа за гнев, министрите ја презедоа одговорноста со оставка, а илјадници се собраа под транспаренти извикувајќи „Доста за циганско насилство“. Кривичниот случај стана политичка валута. Она што Словенија го нарекува жалост, всушност, беше кореографија на кревка држава која наметнува контрола преку емоции, а не преку закон. Кога стравот станува политика, демократијата станува театар.

За Ромите, оваа сцена не е нова; тоа е стар инструмент што повторно се свири. Кога авторитетот ослабува, тој бара непријатели што можат да се контролираат. Во 1942 година, Ромите од Долењска беа депортирани во логорите Гонарс и Раб – речиси сите беа убиени. Во 2006 година, семејството Стројан беше протерано од Амбрус додека официјалните лица зборуваа за „локални тензии“. Во 2009 година, Силво Худоровиќ беше претепан до смрт во близина на Ново Место; во 2019 година, ромска куќа беше запалена во Кршко; во 2022 година, двајца тинејџери Роми беа нападнати во Мурска Собота. Секој инцидент ја следеше истата структура: државата ја изгуби контролата, стравот ја пополни празнината, а животите на Ромите станаа колатерал во театарот на авторитетот. Стравот е евтино управување. Чини помалку од реформите, купува повеќе време во етерот отколку компетентноста и ја претвора слабоста во спектакл. Секоја ера ја повторува истата размена – моќ за одговорност, бес за правда.

Ново Место, сцената на сегашните немири, се наоѓа во предел каде што присуството на Ромите датира од пред самата словенечка држава. Записите од петнаесеттиот век опишуваат Ромски трговци и металурзи околу нејзините пазари; нивните патишта, вагони и занаетчиство ја сочинувале економијата на регионот долго пред да постои зборот „Словенија“. Токму од овие исти долини, во 1942 година, италијанската фашистичка армија и локалните милиции ги депортирале речиси сите Роми во Раб и Гонарс. Малкумина се вратиле, но нивните потомци ги обновиле работните и трговските мрежи во областа по војната. Кога Југославија се распадна, Ромите – кои помогнале во изградбата на нејзините фабрики и патишта – станале граѓани на нови граници кои не ги сакале.

Постсоцијалистичка Словенија повторно влезе во Европа носејќи и демократски аспирации и вознемиреност околу идентитетот. Таа вознемиреност ја претвори во администрација. Три последователни национални програми – 2010–2015, 2017–2021 и 2021–2030 – зборуваат за „инклузија на Ромите“, додека институционализираат надзор. Населбите се класифицирани како безбедносни ризици; буџетите за инклузија течат низ полицијата и министерствата за социјална помош; јазикот на еднаквоста е напишан во граматиката на контролата. Резултатот е држава обучена да го гледа постоењето на Ромите како „нарушување“ и да ја меша сопствената корупција, економска стагнација и постјугословенска несигурност со „културна закана“. Надворешната амбиција и внатрешната вознемиреност на државата сега стојат рамо до рамо.

Само неколку дена пред убиството, Словенија изведуваше друга приказна. На самитот MED9 на 20 октомври, одржан под нејзино претседателство, се проектираше себеси како прогресивна, европска држава: иновативна, инклузивна, мост преку Медитеранот. Лидерите, меѓу кои и Урсула фон дер Лајен и кралот Абдула Втори, ја пофалија нејзината дипломатија на отвореност. Една недела подоцна, истата влада претседаваше со скандирања на расна омраза. Контрастот не е контрадикција, туку метод – космополитизам за извоз, жртвено јагне за домашна потрошувачка. Една мала држава научи да разменува една слика за друга, продавајќи стабилност во странство, а купувајќи легитимитет преку страв дома. И сепак, во Европа каде што Ромите се побројни од Словенците шест спрема еден, третманот на Словенија кон нејзините граѓани Роми не може да се отфрли како провинцијален – тој го отсликува начинот на кој целиот континент управува со својата совест.

Стравот денес не е спонтан; тој е управуван. Циркулира низ институциите на Словенија како буџетска линија. Политичарите го користат за да го врзат поделениот електорат, бирократиите го претвораат во предлози за финансирање, а медиумите го флашираат за ноќна потрошувачка. Стравот произведува податоци – анкети, рејтинзи, субвенции – и ја држи машинеријата во функција. Брисел, исто така, инвестира во него: програмите за „инклузија на Ромите“ наградуваат активност, а не резултати, осигурувајќи дека истите конференции, ревизии и неуспеси се повторуваат според распоредот. Цела морална економија сега зависи од криза која никогаш не смее да се реши. Гневот стана нај обновлив ресурс во Словенија.

Сепак, правдата за Алеш Шутар и безбедноста за Ромите не се сопернички барања; тие се ист критериум за стабилноста на Словенија. Правдата бара истрага и докази; безбедноста бара тие стандарди да важат за сите. Влада која селективно дистрибуира заштита сигнализира дека законот е инструмент на удобност, а не на ред. Кога монополот врз правдата ќе се распадне, наскоро ќе следи и монополот врз моќта. Ромите не бараат ослободување од законот, туку вклучување во него. Земја која управува со стравот не може да владее со закон, а демократијата која го привилегира бесот пред постапката на крајот открива дека нејзиниот гнев е единствената политика што ѝ преостанува. Силата на Словенија нема да се мери според обемот на нејзиното тагување, туку според конзистентноста на нејзините институции.

Европа не може да се преправа дека е неутрална. По војните во дваесеттиот век, распадот на Југославија и трите децении ксенофобични популистички бранови низ Централна и Источна Европа, Унијата точно знае што се случува кога државите владеат преку страв. Сепак, го повторува моделот во административна форма. Брисел финансира програми за „инклузија“ кои ја мерат посетеноста, а не безбедноста, извештаите, а не еднаквоста. Секоја ревизија ја затвора сметката без да ја промени политичката реалност. Парите циркулираат, документите се поднесуваат, а состојбата на најстарата заедница во Европа останува постојана обвинение за нејзините најнови институции. Ова не е лицемерие; тоа е структурно распаѓање. Унија која не може да спроведе правда во рамките на своите граници не може да проектира стабилност надвор од нив. Секое ромско место оставено на омраза го ослабува влијанието на Европа во странство поефикасно отколку што би можел кој било ривал. Безбедноста на Ромите е основата на безбедносниот поредок на континентот.

Шест века Ромите живееле на словенечка почва, под држави кои наизменично ги експлоатирале и бришеле. Тие преживеале империи, фашизам, социјализам и распад на Југославија совладувајќи го она што владите никогаш не го учат: како да издржат колапс без да го репродуцираат. Нивниот опстанок е политичко знаење – разбирање дека луѓето истрајуваат само кога законот е взаемен, а достоинството е споделено. Словенија и Европа ја прикажуваат нашата издржливост во музеите, но го игнорираат како метод. Сепак, лекцијата е едноставна: моќта не опстојува преку контрола, туку преку грижа. Ако Европа конечно ги проучи луѓето што најмногу ги занемарила, можеби ќе ја открие повторно својата основачка равенка – дека цивилизацијата е ограничување организирано преку закон.

За Ромите денес, одговорот мора да биде дисциплина, а не очај. Стравот изолира; организацијата штити. Мора да продолжиме да живееме јавно – да работиме, да учиме, да го зборуваме нашиот јазик – бидејќи исчезнувањето би го завршило она што го започнала омразата. Секоја закана мора да се евидентира, секој напад да се документира. Кога локалните институции ќе пропаднат, доказите мора да стигнат до националните и европските судови. Безбедноста нема да дојде од сочувство, туку од влијание: правно, финансиско, репутациско. Истата рационалност што ги одржува владите сега мора да ја одржи и нашата одбрана. Народ кој живеел во стравовите на Европа подолго од самата Европа знае како функционираат тие стравови. Време е колективно да го искористиме тоа знаење.

Словенија сега се наоѓа на раскрсница помеѓу перформансите и принципите. Може да продолжи да го користи стравот како домашна политика или може да го врати законот како национална сила. Правдата за Алеш Шутар мора да биде темелна и јавна, но безбедноста за Ромите мора да биде подеднакво реална. Ова не се паралелни причини; тие се ист услов на секоја функционална држава. Влада која владее преку паника го жртвува сопствениот легитимитет; Унија која толерира такво управување го губи авторитетот што го бара во странство. Државите и империите не се уриваат од инвазија – тие се распаѓаат кога врската меѓу граѓаните и законот се распаѓа. Таа корозија веќе има лице: Ромите, кои со векови ја сносеа цената на недовршената совест на Европа, а сепак остануваат нејзин најтраен доказ за отпорност. Нивната безбедност ќе одлучи дали Словенија – а со неа и Европа – сè уште ќе се сети што всушност значи цивилизацијата.