I Sila e Romane Chibjakiri

So shaj o Roma te sikaven e Evropa – e Sumnale – bashi avutnipe ko politikakoro poredok

Mensur Haliti

O avdisutno sveto tano pherdo galamaja thaj neizvesnost. O granice meninena pes, o nacije akoshena pes, a i tehnologija kerela lafi posigate nego so o manusha shaj te zamislinen. O znacibe ulo oruzje – savo koristinela pes bashi razdelibe, a na bashi povrzibe. But angleder akaja doba tari konfuzija, o Roma izgradinge piro politicko pored upro stprotivno ideja: deka o samo haljovibe shaj te odrzinel o politicko poredok.

Pobuter taro iljada bersha, o Roma vladinge lafencar, namesto oruzjeja. I Romani chib uli amaro politicko poredok – kerdo lafi, zapamtimo em obnovimo tari generacija ki generacija.

Ko gava tari Anadolija dzi ko Dunav, o Romane sudije reshinena sine o nahaljovibe dijalogoja: duj svedokija, jek zakletva, jek odluka. Na kerela pes sine lafi bashi foklor ili obicaj, nego bashi sistemi bashi upravibe kodirimo ko govor – politicko intelegencija so funkcionirinela sine preku haljovibe, doverba em ugled.

Ni jek imperija na zashtitinga akava sistem, ama pale izdrzinga sarinen. I Romani chib nadzivinga e Vizantija, Osmanlijen, Habsburzen, Ruska carija thaj o Sovetija. Sekoja imperija gradinge pumare vojske thaj birkratija za da te kontrolirinen pire narodo – em sekova jek ko krajo raspadnisalile tari sopstveno tezina. Ama, o Roma izdrzinge bizo glavno gradi, drzavno blagajna ili postojano vojska. Amaro sistemi sine prenesimo, samokorektivno em decentralizirimo. Funcioniringa sar mreza tari doverba, potvrdibaja i legitimnost preku megjusebno haljovibe, namesto preku drzavno avtoriteti.

Kerdi taro milionija manusha ki Evropa em po buvleste, i Romani chib isi la geografsko dostrel em istorisko kontinuiteti sporedlivo odoleja e E anglisko ili e francusko chibjaja – bizo nikogas te ovel imperija palo peste. I ako nesave Roma na kerena tecno i Romani chib lafi, i chib achola amari zaednicko osnova taro pripadnost – politicko poredok so kerela pe lafi, pamtinela pes em priznajnela pes preku granice em generacije.

Delo tari lakiri sila em lakiri poveke jazicno priroda. I Romani chib apsorbiringa o vokabulari e javerengoro bizo te nashavel i koherentnost. Indor-arisko ko pire korenija, siklilo persisko ko kushanska dvorija, grcko ki Vizantija, khorane em arapsko tela ko Osmanlije, em sekoja evropsko chib koleja pokasno sretninga pes. Vekoncar, zivinga em ko ramke sa e glavno evropska chibjengoro – Germansko, Slovensko em Rumunsko – lejbaja em prevedibaja bizo te narushinel piri andruni logika. Sekoja nevi chib so kerga pes lafi proshiringa i politicko agencija e Romengiri; sekova cini taro prevod obnovinga i pripadnost. Kote so o evropska drzave rodinge edinstvo preku uniformnost, o Roma gradinge kohezija preku prevod. O Multilangvizam nane traga taro egzili; adava tano o nacin saveja funkcionirinela amaro politicko poredok – vladibaja preku o razlike namesto te brishinel len.

6 vekija, i Evropa pokushinela sine te kjutinkerel akava poredok. Ko 1471 bersh, o Dieti taro Lindau proteringa e Romen taro carska phuvja, a ko celo kontinenti sledinge jek dekreti ko krugo. O Habcburzija zabraninge i chib, smeninge amare anava em lele amare chaven. I Rusija kerga o korkori haljovibe zlostorstvo. O Fashizam pretvoringe o progon ko masivno mudaribe, na mukhibaja celosno zapis bashi o smrtna slucai dzi ko 2 milionija Roma. O Komunizam zameninga o istrebibe asimilacijaja, a i demokratija pokasno svedinge pokasno amaro politicko poredok ko foklor. Sepak i Romani chib izdrzinga sekova obid bashi te ovel brishimi.

Adava tano but pobuter taro sredstvo bashi govor; adava tano nacin bashi upravibe e silaja. Ki sekoja imperija siklola sine, prilagodinela pes em achola sine celo. Tela ko Vizantija, amari chib posredinela sine mashkar ko esnafija em o zanatija; tela ko Osmanlije, oj ikerela sine gragjansko ramnoteza ko mozaiko taro vere em imperije; tela ko Habsburzija, oj nadzivinga i birokratija preku usno govor; tela ko Fashizam, ikerga i pravda bashi i setibe koga o arhive thablona sine.

Othe kote so o javera vladinena sine preku i dar, amen vladingem preku haljovibe. Angleder oo mashine te obrabotinen o informacije, o Roma izgradine manushikani mreza – adaptivno, decentralizirimi em ikerdi zaedno preku i doverba. I Romani chib prezivinga jek milenium adaleske so sekoja generacija tretiringa na sar nasledstvo, tuku sar odgovornost. O priznavanje tano o prvo cini: haljovibe deka amari chib nane samo kultura, nego redo so vladinela preku haljovibe.

PRosiribe tano o dujto: chijbaja taro adava redo ko obrazovanie, ko javno zivoto em o megjunarodna institucije, kote so sekoja upotreba e Romane chibjakoro ka zajakninel amari politicko angencija. Sekoja Skola so predajnela Romani chib, sekoja organizacija so zaniminela pes laja em sekoja digitalno platforma so hostirinela proshirinela o dosek e dzivdipaskere redoske.

Sekova razgovor ki Romani chib tano politicko cini – sekoja razmena zojrarela i doverba em o legitimiteti. Odrzibaja akaja mreza e haljovibaskiri, o Roma odrzinena dzivdi i politicko imaginacija so korkori i Evropa nekogas spodelinela la sine – a akana ocajno trebola te oporavinel pes.

Ko kontinenti kote povtorn tano potresime taro vojne, neednakvost thaj dar – podelimo ki omraza em zacvrstimo tehnologijaja – i Romani chib nudinela lekcija: i doverba nashti te avtomatizirinel pes, a i inkluzija nashti te proglasinel pes – em o solduj mora te realizirinen pes lafencar. Ko vakti koga o glasija tane zamenime algoritmencar, a o komshije granicencar, o Roma posteinena e kontinente deka o haljovibe tano panda o prvo uslov bashi mir.

Em ko akava Megjunarodno dive e Romane chibjakoro,, jek chavo negde ka siklol piro prvo Romano lafi – em ka phiravel iljada bersha dzandipe ko piro zdivi.